Verlies, rouw en trauma in tijden van Corona (maart 2020)

We zijn met zijn allen onverwachts en onvoorbereid in wat sommigen een ‘oorlogssituatie’ noemen terecht gekomen. Het is onwezenlijk en bedreigend. Oncontroleerbaar. Velen onder ons voelen zich hulpeloos en machteloos. We kunnen net daardoor met zekerheid stellen dat deze Coronacrisis een potentieel traumatische ervaring is. Heel wat mensen zullen – als alles enigszins tot bedaren is gekomen, maar ook tijdens de crisis –  traumatische reacties vertonen. Dit zijn normale reacties op een abnormale situatie. Mensen echter die voorafgaand aan deze potentieel traumatische (verlies)ervaringen al psychisch extra kwetsbaar waren, lopen meer risico op het ontwikkelen van complicaties. De vergelijking met het medische beeld van Corona gaat hier op. Mensen zijn vatbaarder voor het virus en de dodelijkheid ervan, als er al lichamelijke zwaktes of beschadigingen aanwezig waren.

Toch is het van belang in deze tijd ook hoop aan te reiken. We weten uit grootschalig onderzoek naar de impact van rampen en terreuraanslagen dat een meerderheid van de bevolking op basis van veerkracht en herstelkracht traumatische ervaringen verwerkt en kan integreren in het leven.

In beangstigende en traumatische tijden kan informatie en kennis ons helpen om wat we voelen en ervaren te erkennen, te normaliseren, te ordenen en te kaderen. Inzicht biedt ook uitzicht op hulp bij het aanpassingsproces dat nodig is om met extreem stressvolle situaties om te gaan. Het verliezen van iemand door het Coronavirus of tijdens Corona-omstandigheden is zeker zo’n situatie.

Enkele vragen

. Rouwen gaat over meer dan verdriet?

Rouwen gaat natuurlijk om het missen en het verdriet en de pijn van het afgesneden zijn. Rouw wordt echter te vaak herleid tot verdriet. we mogen niet vergeten dat o.m. angst, rusteloosheid, prikkelbaarheid, woede, spierspanning en ademhalingsmoeilijkheden,  hartkloppingen, nachtmerries en piekeren vaak het louterende verdriet overschaduwen. Het getraumatiseerde of gestreste brein neemt over en gijzelt ons.

. Rouwen is accepteren en loslaten?

Veel mensen leggen de nadruk op het leren accepteren van het verlies. Je hoeft echter niets te accepteren. Waarom zouden we moeten accepteren dat onze geliefde door zo’n monstervirus is gestorven? Het enige wat we kunnen leren aanvaarden of erkennen is het feit dat onze geliefde fysiek weg is, onherroepelijk. Tot nooit meer, voor altijd!  En dat vergt tijd, zowel voor het hoofd als het hart. De relatie of de verbinding met onze zwaar zieke of overleden geliefden hoeven we zeker niet los te laten! Ook nu niet in tijden waarin het fysieke contact onmogelijk is.

. Het wordt weer zoals vroeger?

Het zal nooit meer worden als vroeger. Onze samenleving zal – net zoals wij zelf – door ingrijpende verlieservaringen veranderen. Je zal ook nooit meer de oude worden. De vraag is of we dat wel moeten beogen? De uitdaging zal zijn om onszelf her uit te vinden of een nieuwe vorm van verbinding met onszelf te vinden. Velen onder ons bevragen zichzelf op dit moment al over hun leven na Corona.

. Er is een juiste manier om te rouwen?

Iedereen rouwt en verwerkt trauma en verlies op een eigen wijze. Ook binnen eenzelfde gezin, tussen partners, tussen kinderen, kunnen  er verschillende manieren zijn om met deze stressvolle ervaringen om te gaan. Dat is normaal. Het komt erop aan deze verschillen te erkennen en elkaar de ruimte te geven. In deze Coronatijd echter kan dit extra belastend zijn omdat onze gezinsleden vaak de enige mensen zijn waarmee we nog fysiek contact hebben.

We willen er ook de aandacht op trekken dat elke ervaring uniek is maar dat we wel hetzelfde verhaal delen. We kunnen dus heel wat reacties herkennen die typisch zijn voor trauma en rouw en er elkaar dus ook bij helpen.

Traumatische omstandigheden

Het is één van de wreedste kenmerken van het optreden van dit virus dat mensen sterven, geïsoleerd en zonder fysiek afscheid te kunnen nemen. Dit is vergelijkbaar met een traumatische verlieservaring zoals bijv een overlijden in het buitenland van een dierbare die gerepatrieerd wordt in een gesloten kist of een zelfdoding waarbij we de overledene niet meer mogen zien omwille van het te gruwelijke beeld. De confrontatie met het plotse, onvoorziene, gewelddadige karakter kan leiden tot kenmerken van traumatische rouw.

We weten uit de rouwliteratuur en uit ervaring dat het belangrijk is dat we fysiek afscheid kunnen nemen van iemand die overleden is. Als we de dood met al onze zintuigen kunnen vaststellen dan helpt dit bij het proces van erkenning van de realiteit van het verlies. De dode hand kunnen aanraken, het hoofd kussen, het zien van het dode lichaam, het ruiken ervan, de ademhaling niet meer horen. Op dit moment is dit door het extreme besmettingsgevaar niet mogelijk.

Er zou als alternatief een foto kunnen gemaakt worden van de stervende geliefde of overledene. De huidige extreme crisissituatie zorgt echter voor serieuze problemen. Uit informatie die ons bereikt vanuit de intensieve zorgafdelingen blijkt dat de laatste beelden van patiënten kunnen zorgen voor traumatische beelden bij de familie. We moeten nadenken over alternatieven. Misschien is er wel tijd voor een eenvoudige vingerafdruk (waarbij we de vingerafdruk van verdriet letterlijk nemen!) of een foto van een tattoo, een hand  een deel van het gezicht, of kan er een stukje haar afgeknipt worden.

Traumatische beelden op ons netvlies (bijv de geliefde zien in opname op intensieve of fantasiebeelden over hoe hun einde was) kunnen interfereren met de rouw. De beelden kunnen stress, angst en paniek veroorzaken. Een normale manier om daarmee om te gaan is afwisselend naar die beelden toe gaan (confrontatie, erover praten en piekeren) en ervan weg gaan (vermijden, afleiding zoeken). Geleidelijk verminderen dan de traumatische reacties. Steeds weer praten over die beelden, zoals soms wordt aangeraden, kan ze eerder voeden dan doen verdwijnen. Adviezen die vooral de nadruk leggen op het praten, kunnen in dit geval soms schadelijk zijn. Met het herhaaldelijk erover praten kunnen we ook anderen ‘besmetten’ met die de beangstigende beelden. Soms gaan vrienden, om zichzelf te beschermen, zich voor onze verhalen afsluiten en kan dit leiden tot vervreemding of conflict.

Gelukkig bestaan er eenvoudige technieken die helpen om de impact van angst of te pijnlijke beelden te reduceren en de veerkracht te mobiliseren.

Afleidende activiteiten zijn noodzakelijk om het emotionele brein tot rust te brengen. We denken aan activiteiten die het rationele brein aanspreken (bijv. puzzels oplossen, Tetris spelen). Ook handelen, dingen ondernemen, is helpend (bijv. werken in de tuin of wandelen in de natuur). Het opruimen van een zolder of kast kan ruimte scheppen in de mind. Bij een paniekaanval een minuut dansen of op en neer springen. Door je neus inademen en een paar tellen langer door je mond uitademen. Door het isolement is er minder gelegenheid tot afleiding en wordt onze creativiteit aangesproken. Nabestaanden durven soms ook niet goed prettige activiteiten doen uit schuldgevoel. We kunnen mensen helpen inzien dat afleiding en vermijding ook helend kunnen zijn en dat dit geen gebrek is aan liefde.

Sommigen kiezen juist bewust voor afleiding omdat stilstaan bij het verlies en de omstandigheden ervan te confronterend is. Er komt een tijd dat ze er zich wel klaar voor zullen voelen en ze op een voor hen passende manier een afscheidsviering zullen kunnen houden.

Bij dreiging kunnen we de natuurlijke behoefte hebben om de fysieke nabijheid van anderen bij wie we ons thuis voelen op te zoeken. De lichamelijke nabijheid, een arm om ons heen, tegen een schouder aanleunen…werkt kalmerend. Wie alleen leeft, moet in  deze tijden dus deze helende aanwezigheid missen. Het spreekt voor zich dat alle mogelijke vormen van verbinding meer dan welkom zijn.

Verbinding met de dierbare

Als de zieke op intensieve zorg komt te liggen en de situatie levensbedreigend is, dan worden onze mogelijkheden tot fysiek contact afgebroken. Dat druist volledig in tegen onze behoefte om er voor onze dierbare te zijn, om voor hem of haar te zorgen. Het is bovendien niet meer mogelijk om via beeld en/of klank fysiek in verbinding te blijven. We kunnen op dat vlak niets vragen aan de al overbelaste verpleegkundigen en medische staf.

Dit belet echter niet dat we symbolisch met de zieke verbonden kunnen zijn. We kunnen thuis iemands lievelingsmuziek spelen of deze virtueel met andere naastbestaanden delen, hun favoriete eten klaar maken of favoriete activiteit samen uitvoeren. Een onafgemaakt klusje zelf afwerken. Kinderen kunnen tekeningen maken of op creatieve manier uitdrukking geven aan hun zorg en liefde voor ouder of grootouder. We kunnen symbolisch een plekje maken voor ons zwaar zieke familielid waar een kaarsje gebrand wordt, foto neergezet, tekeningen neergelegd, een specifiek parfum, of gewoon een plek om alleen of samen aan iemand te denken.

Misschien is er wel tijd, ook als iemand in coma ligt of zelfs overleden is, om enkele minuten een telefoon naast zijn of haar oor te leggen. Dan kunnen we nog enkele afscheidswoorden uitspreken, nog uitdrukking geven aan gevoelens van liefde of verwoorden wat hij of zij voor ons heeft betekend en waar we dankbaar voor zijn. Misschien ook gevoelens van spijt om zaken waarvoor we niet meer de gelegenheid hebben gekregen om die te uiten.

Op de uitvaart of het afscheidsritueel wordt de relatie met de overledene geëerd. We halen herinneringen op, delen anekdotes, positieve ervaringen met de overledene, gevoelens van liefde, trots, dankbaarheid, waardering. We kunnen nog een stapje verder gaan en ook stilstaan bij de vraag waarom iemand voor ons belangrijk is geweest in ons leven. Wat heeft iemand bijgedragen tot mijn leven? Wat heeft hij of zij voor mij betekend? Welke kwaliteiten en eigenschappen van die persoon zal ik bewaren en koesteren of welke van zijn of haar waarden zal ik eventueel zelf verder uitdragen. Hoe zal ik hem of haar eren? Wat zegt dit over die persoon dat hij of zij mij dierbaar was? Wat zegt dit over mij? Waarom was hij of zij een vriend(in), een goede buur, een waardevolle collega?

Door de maatregelen die moeten helpen om het coronavirus in te dijken dienen we ons denken omtrent afscheid nemen serieus om te denken. Fysiek bij mekaar komen om samen voor te bereiden kan niet, er mogen maar weinig mensen fysiek  aanwezig zijn. Er zijn echter veel mogelijkheden om alsnog mensen te betrekken.  We zijn al vertrouwd met webpagina’s waarop men allerlei berichten over de overledene kan posten of steun en medeleven aan de directe familie (partner, kinderen). We kunnen ook berichten sturen aan de overledene zelf, hen rechtstreeks aanspreken. Kinderen kunnen bij dit alles betrokken worden op de op hun leeftijd passende manier. Opdat zoveel mogelijk mensen de plechtigheid zouden kunnen volgen, kunnen we deze laten opnemen op video of life streamen..

Veel mensen hebben de intentie om later, op een passend tijdstip, een herdenkingsceremonie of afscheidsritueel voor hun dierbare te houden. Toch is het van belang direct na het overlijden een (virtueel)afscheidsmoment samen met ons directe en ruimer netwerk te organiseren. Dit markeert een onvergetelijke en tragische periode in ons leven. Anders loopt men het risico om met en in de leegte te blijven zitten. Dit kan leiden tot extra mentale, emotionele en fysieke klachten, zeker nu de komende Coronatijd in isolement moet worden doorgebracht.

Het is natuurlijk ook mogelijk dat we negatieve ervaringen hebben gehad met iemand. Misschien hebben we nog onafgewerkte issues met een ouder, partner of andere betekenisvolle persoon zodat we met gevoelens van wrok, spijt, schuld, haat, woede achterblijven. We hebben nooit de kans gehad of genomen om dit uit te spreken. We kunnen bijv. voor onszelf een brief schrijven naar die persoon waarin we alsnog alle niet uitgesproken gevoelens op papier zetten. Je hoeft niemand te vergeven. Vergeef in de eerste plaats jezelf, je eigen gevoelens en gedachten, je eigen kwetsuren. Er bestaat geen perfecte liefde! Eventueel kan het goed zijn om hier gespecialiseerde hulp bij te zoeken.

We nemen afscheid van de fysieke persoon, nooit van de relatie.

Verder leven in verbinding

Na het afscheidsmoment staan we voor de uitdaging om het leven verder of opnieuw vorm te geven zonder de fysieke aanwezigheid van de geliefde. Dit is extra moeilijk in deze tijd en zal moeilijk blijven in post coronatijd. De ontreddering omwille van de scheidingspijn of het afgesneden zijn van de geliefde, zonder fysiek afscheid te kunnen nemen, is hartverscheurend. Er is tijd nodig om de fysieke aanwezigheid van de geliefde om te vormen in een symbolische aanwezigheid die aanvoelt als troostend, verbindend, beschermend. Zo goed mogelijk afscheid nemen is hiervan de motor binnen de beperkingen en mogelijkheden die er zijn.

Het hoeft misschien niet in de verf gezet te worden, maar toch doen we het. De steunende aanwezigheid van betrokken mensen is één van de belangrijkste bronnen van veerkracht. Het is van belang om in connectie te blijven, er stappen in te zetten, er moeite voor te doen en zeker de mensen die alleen staan niet te vergeten. Steun kent vele vormen en iedereen kan zijn eigen steentje bijdragen, afgestemd op de behoeften en verlangens van de rouwende.

We stellen vast dat er twee richtingen of oriëntaties zijn waartussen we heen en weer bewegen: emotioneel en mentaal bezig zijn met het verlies en/of ons focussen op het leven dat verder gaat zonder onze dierbare. Het kan gebeuren dat we graag online of telefonisch over de overledene praten, hem of haar herinneren, samen naar foto’s kijken, huilen of lachen, steeds weer verhalen vertellen over ons verlies en wie we verloren zijn. Anderzijds kunnen we behoefte hebben aan afleiding of het opnieuw oppakken van het gewone leven met elkaar door bijv. samen op hetzelfde moment een film kijken, of te koken of een zelfde hobby te delen (dit alles met de mensen waarmee je samenleeft of virtueel natuurlijk) of eens af te spreken om samen te gaan wandelen. In deze chaotische tijd kan het ook zinvol zin iemand te helpen structuur aan te brengen in  het dagelijks leven, een soort nieuwe routine te installeren.

Het traumatisch karakter van de rouw heeft niet alleen te maken met de omstandigheden van het verlies. Het is eigen aan traumatische rouw dat ons zelfbeeld en wereldbeeld geschokt of aangetast zijn door alles rond het Coronavirus. Alles staat op zijn kop. Misschien hadden we vóór Coronatijd nog vertrouwen in onszelf en anderen, voelden we ons veilig, vonden we onszelf iets betekenen, hadden we een gevoel van controle over onze emoties of onze omgeving, vonden we dat de wereld rechtvaardig in elkaar stak. Nu is dit geschonden. Samen met onze vrienden kunnen we onze angsten hierover delen. We kunnen samen onze negatieve gedachten of piekeren over de toekomst onder de loep nemen en checken of ze ‘waar’ zijn en ‘helpend’. We kunnen echter ook een start maken met nadenken over de toekomst, over hoe we in het leven stonden, staan en nog willen staan, welke doelen we onszelf gaan stellen en hoe we onze overleden geliefde zullen blijven missen maar ook zullen blijven meedragen in ons leven. In dialoog gaan met anderen helpt ons om al het waardevolle helder te krijgen. Op deze wijze blijven we in verbinding met ons zelf en met onze existentiële noden.

Laten we ook niet vergeten dat we met meer verliezen te maken krijgen dan het verlies van dierbaren door overlijden. We worden geconfronteerd met de lockdown en de impact van het Coronavirus, met allerlei vormen van (levend) verlies tot gevolg: verlies van intimiteit, autonomie, vertrouwen, veiligheid, controle, gezondheid, plezier, doelen, financiële zekerheid enz.   

Ook hierom rouwen we en zullen we proberen dit op een betekenisvolle wijze te integreren in ons leven. Dit vergt een serieuze aanpassing aan een realiteit die binnen ons en buiten ons fundamenteel is veranderd.

De kracht van positieve emoties.

Ons brein is van nature gericht op ‘gevaar’. Dat heeft alles te maken met ons overlevingsinstinct en is dus een goede zaak. De onaangename gevoelens komen ons vertellen wat er niet goed voor ons is en zetten ons aan om actie te ondernemen en het ‘probleem’ aan te pakken. Het is echter niet goed om voortdurend de aandacht te richten op negatieve gedachten en emoties. De oplossing is om ons brein iets te geven wat nog beter is en dat zijn krachtige positieve emoties. Hun kracht ligt erin dat ze onze blik verruimen, waardoor we letterlijk en figuurlijk veel meer zien.

Een manier om bewust bezig te zijn met wat wel goed gaat is het cultiveren van dankbaarheid. We kunnen bijvoorbeeld, elke avond voor we in slaap vallen, stilstaan bij wat ons die dag gelukt is, wat ons deugd heeft gedaan, wat ons ontroerd heeft. Het hoeven geen spectaculaire dingen te zijn. Dat je de dag bent doorgekomen. Dat de vogels blijven fluiten, ondanks alles. Dat je gegeten hebt, dankzij het werk van vele mensen. Wat een zegen het was en is dat deze bijzondere mens jouw levenspad heeft gekruist. Wetenschappelijk onderzoek heeft uitvoerig aangetoond dat stress en somberheid verminderen als we regelmatig stilstaan bij alles waarvoor we dankbaar zijn.

Liefde overwint

Rouw is de poging om onze liefde een andere vorm te geven. We worden hier door het Coronavirus letterlijk toe? uitgedaagd. Rouwen betekent dat we een verlieservaring, gaandeweg, kunnen integreren in onze identiteit of gedeeld levensverhaal. Dit wordt door de traumatische omstandigheden erg bemoeilijkt. Dat “liefde overwint” krijgt in deze beangstigende tijd een heel bijzondere betekenis.

Johan Maes

Rouwtherapeut

Coördinator Postgraduaat Verlies-en rouwconsulent